کشت گوجه فرنگی

گوجه فرنگی با نام علمی Lycopersicum esculentum متعلق به تیره Solanaceae (بادمجانیان) است. این گیاه بومی مناطق گرمسیري است و ورود گوجه فرنگی به آسیا احتمالاً از طریق تجارت بازرگانان اسپانیایی با فیلیپین آغازشده و سپس در سایر کشورهاي آسیایی گسترش‌یافته است. کشورهاي چین، آمریکا، هند، ترکیه، مصر، ایتالیا، اسپانیا، برزیل، ایران، مکزیک، یونان، روسیه، اکراین، شیلی و ازبکستان به ترتیب عمده‌ترین تولیدکنندگان این محصول به شمار می‌روند.

خصوصیات ظاهري

یک گیاه علفی چندساله از خانواده بادمجانیان است و با گیاهانی نظیر فلفل، بادمجان، سیب‌زمینی، تاجریزي، توتون و بسیاري از گیاهان زینتی مانند اطلسی هم‌خانواده هست. گوجه‌فرنگی معمولی جزء گیاهان گرمسیري محسوب می‌شود و کشت آن در اغلب مناطق گرم و معتدل رونق زیادي دارد. این گیاه بوته‌ای چندساله است ولی معمولاً به‌صورت یک‌ساله پرورش داده می‌شود. برگ‌های این گیاه نیز مرکب با آرایش متناوب هست. گل در گوجه‌فرنگی از مجموع 5 کاسبرگ به‌هم‌پیوسته سبزرنگ و 5 گلبرگ زردرنگ تشکیل می‌شود. گل آذین آن از نوع گرزن، گل ها دو جنسی و کامل می باشند. اندازه میوه متغیر هست بطوري که برخی واریته ها داراي کوچکترین نوع میوه به‌اندازه گیلاس و برخی واریته ها میوه هاي بزرگتر با قطر 15 سانتی متر تولید می کنند. رنگ میوه ها در هنگام رسیدن قرمز است ولی رنگ‌های سبز، سفید، زرد، صورتی، بنفش و نارنجی تیره نیز در بعضی واریته ها دیده می‌شود.

شرایط محیط رشد

گوجه فرنگی یک محصول فصل گرم است و به دمایی در حدود 27 تا 30 درجه سانتی گراد جهت رسیدن محصول نیاز دارد. نیاز روشنایی آن حدود 20 هزار لوکس بوده و رشد مطلوب گیاه در حداکثر مقدار روشنایی حاصل می شود. رطوبت نسبی مناسب براي رشد گیاه 60 -70 درصد است. ازنظر مصرف آب گیاه پر مصرفی است و هر گونه تنش خشکی سبب ترك خوردن میوه ها می‌شود. البته با کشت گلخانه اي این محصول می توان شرایط محیطی را تحت کنترل درآورد. موفقیت در تولید عملکرد بالا در گوجه فرنگی به میوه دهی مناسب در هر خوشه و رسیدن هرچه سریعتر میوه ها بستگی دارد. بطوري که از دست رفتن یک یا دو میوه در هر خوشه یا از دست رفتن یک خوشه، عملکرد را به صورت معنی داري کاهش خواهد داد. با اعمال زراعی مناسب می‌توان از گوجه فرنگی در اکثر مناطق میزان محصول نسبتاً مشابهی تولید کرد. در طول فصل رشد طبیعی عملکرد میوه در هر گیاه بین 4-6 کیلوگرم هست.

میزان ازت موجود در خاك در تشکیل میوه بی‌نهایت مؤثر است؛ زیرا میزان ازت کافی در خاك سبب بهتر شدن رشد رویشی گیاه شده که درنتیجه باعث بالا رفتن کیفیت میوه می‌شود. این گیاهان به خوبی تولید میوه می‌کنند. البته ازت فراوان در خاك ممکن است عامل محدود کننده هم باشد. حرارت نیز، در تبدیل گل به میوه دخالت دارد. در حرارت هاي خیلی زیاد و یا خیلی کم میوه تشکیل نمی‌شود. بهترین دما در شب براي بوته هاي گوجه فرنگی بین 15 تا 20 درجۀ سانتی گراد هست. دماي 20 تا 30 درجۀ سانتی گراد دماي مناسبی براي تشکیل میوه است.

باید توجه داشت که زمین کشت گوجه فرنگی باید کاملاً آفتاب‌گیر و شیب آن حتی‌المقدور از شمال به جنوب باشد و به تجربه ثابت شده است که بوته‌هایی که در کنار دیوار شمالی قرار دارند زودرس‌تر و شاداب‌ترند، سرماي نابهنگام بهاره موجب از بین رفتن تمام بوته ها می‌گردند و در مناطق سرد بایستی در زیر شاسی حرارت مورد نیاز آن تأمین گردد.

نوع خاك

گوجه فرنگی در زمینهایی که داراي خاك تازه و بکر باشند به عمل می‌آید ولی بایستی به حد کافی کود پوسیده حیوانی در یک هکتار زمین پخش کرده و خاك را برگردان کرد و در هنگام بهار 2 هفته قبل از کاشت مقدار 1200 کیلو کود شیمیایی مخلوط کودهاي مختلف به نسبت 4 قسمت نیترات پتاسیم، 2 قسمت سولفات پتاس و 6 قسمت سوپرفسفات به خاك داده و آن را با خاك مخلوط می‌نمایند، می‌توان به جاي سوپرفسفات پودر استخوان مصرف نمود.

طریقه کاشت گوجه فرنگی

باید دقت کرد که نشا گوجه فرنگی چنانچه بدون خاك حمل و نقل شود تأثیر بسیار بدي در رشدونمو و بالاخره تولید محصول و مخصوصاً حساسیت شدید نسبت به حمله آفات پیدا مینماید؛ بنابراین بایستی نشاي آن را در گلدانهاي استکانی و یا در جعبه هاي محتوي خاك حمل و نقل نمود بهترین فصل در نقاط معتدل براي نشاکاري آن، نیمه دوم خردادماه است. به گلدانهاي نشاي گوجه فرنگی که ارتفاع بوته آن به 20 سانتیمتر رسیده است روز قبل از کاشت آب داده و براي خارج کردن بوته از داخل گلدان انگشتها را روي گلدان حائل نموده و محتویات گلدان را با یک ضربه که کناره گلدان به لبه سنگ وارد آورده و به کف دست منتقل مینمایند و بدون آنکه اطراف ریشه دست بخورد در گودالی که به همین منظور روي ردیف هایی که فاصله آنها 75 سانتیمتر است به فاصله 45 سانتیمتر از هم آماده نموده‌اند می‌کارند و اطراف آن را خاك مخلوط با کود ریخته و با دست فشار می‌دهند تا هواي اطراف ریشه خارج گردد. بهتر است برای جلوگیری از تنش و سازگاری بیشتر بعد از انتقال یا یک روز قبل از انتقال از اسیدآمینه آرامین به‌صورت محلول‌پاشی استفاده گردد.

در 2 هفته آخر، قبل از انتقال نشا به زمین اصلی باید آن را به محیط خارج عادت داده و به همین جهت در طول روز و مواقعی که هوا گرم است دریچه هاي گلخانه را بازکرده و در هنگام عصر آن‌ها را می‌بندند. در روزهاي آخر چنانچه بوته ها در مقابل نور آفتاب پژمرده نشوند، براي انتقال به محیط خارج آمادگی پیدا نموده‌اند اما باید توجه داشت که سرماي ناگهانی، همه بوته ها را از بین خواهد برد. در موقع کاشت بایستی حتماً نصف بیشتر از ساقه نشا در خاك گذاشته شود.

چنانچه درجه حرارت خاك کمتر از 10 درجه باشد بذر گوجه فرنگی در داخل شاسی رشد و نموي ندارد ولی در درجات بالاتر رشد خوبی داشته به طوریکه در حرارت 20 درجه در مدت 8 روز اولین جوانه آن ظاهر می گردد. به طور معمول در هر یک صد گرم بذر گوجه فرنگی، بالغ بر 40 هزار عدد بذر وجود دارد بدیهی است کلیه بذرهاي کاشته شده به ثمر نمی‌رسد و در هنگام نشاکاري مقدار قابل توجهی به علت رشد کم و یا آفت زدگی از رده خارج می‌گردند به طور متوسط مقدار بذر لازم براي نشاکاري زمین که گوجه فرنگی بعداً در آن 300-2000 گرم در هکتار می‌باشد پس از آنکه بوته ها کاشته شدند باید مزرعه را به حد کافی و کاشته می‌شود به طور فراوان آبیاري نمود.

عملیات زراعی

در مناطقی که 3-4 ماه از سال، آب و هواي معتدل و آفتابی و کمی خشک دارند بایستی رطوبت خاك را به طور یکنواخت نگهداري نمود و از بادهاي شدید محفوظ باشد. حرارت مناسب براي پرورش بوته گوجه فرنگی بین 20 -35 درجه است. بوته گوجه فرنگی به بوته توتون و درخت گردو حساس است و چنانچه در مجاور آن‌ها کاشته شود، خوب رشد نمی‌کند.

به طور کلی براي آبیاري مزرعه حداقل هفته اي یک مرتبه آبیاري تمام مزرعه ضرورت دارد و در تمام مدت رشد بایستی خاك مزرعه را سله شکنی نمود و علف‌های هرز را از بین برد و از مزرعه خارج نموده و سوزاند، زیرا بسیاري از بیماری‌ها و آفات، به وسیله علف هاي هرز منتقل می‌شوند براي هدایت شاخه بوته هاي گوجه فرنگی می‌توان از داربست چوبی و یا پلاستیکی و یا فلزي استفاده نمود. در هر صورت بایستی از تماس میوه گوجه فرنگی با خاك جلوگیري نمود.

لازم به یادآوري است که در هنگام رشد شاخه ها معمولاً تعداد شاخه غیر بارور در کنار شاخه هاي بارور به وجود می آید، این شاخه هاي اضافی را باید از بوته جدا نمود تا کلیه مواد غذایی گیاه به مصرف میوه برسد. طبق تجربه، چنانچه از هر شاخه فقط 2 شاخه بارور نگهداري شده و بقیه هرس شوند، مقدار محصول بیشتر و انواع آن مرغوبتر خواهد شد.

لازم به تذکر است که عمل هرس کردن باید تا آخر فصل ادامه داشته باشد؛ زیرا اگر هرس فقط یک مرتبه انجام گیرد شاخه هاي بالایی، بیش از حد رشد کرده و عده‌ای از شاخه ها که میوه نمی‌دهند قوت گیاه را می‌گیرند.

گاهی شکاف هایی روي میوه به وجود می آید علت آن خشکی طولانی مزرعه است که ناگهان با یک آبیاري فراوان مواجه می‌شود و موجب ترك خوردگی گوجه می‌شود، بنابراین باید مزرعه را به طور مرتب و به‌طور یکنواخت آبیاري نمود. چون جوانه هایی که در آخر فصل تشکیل می‌شوند، دیگر نمی‌توانند گل خود را به ثمر برسانند لذا بایستی کلیه جوانه هایی که در آخر فصل تشکیل می‌شوند قطع نمود تا میوه هاي موجود به ثمر برسد. باید توجه داشت در تمام مدت سال که هرس انجام میگیرد نبایستی بیش از حد بوته را لخت کرد زیرا در هر صورت برگها هستند که مواد غذایی میوه را تهیه نموده و براي ذخیره به داخل میوه می‌فرستند.

برداشت گوجه فرنگی

پس از آنکه گوجه فرنگی گوشت دار شد و آماده تغییر رنگ گردید، می‌توان آن را چید و براي حمل به شهرهاي دوردست با دقت به طوریکه به آن فشار وارد نیاید بسته بندي کرد. معمولاً 6 روز پس از شروع تغییر رنگ، گوجه ها آماده برداشت میشوند. براي چیدن گوجه فرنگی بهتر است میوه را با دست راست گرفته و به طرف راست یا چپ چرخاند و با یک حرکت جزئی میوه از بوته جدا میشود. در آخر فصل پاییز که امکان سرمازدگی به بوته ها داده میشود، بهتر است گوجه هاي کال را چیده و در جعبه هاي چوبی قرار داد و در محلی که امکان نفوذ سرما در آن وجود ندارد انبار نمود معمولاً بهاي گوجه فرنگی کال در آخر فصل، چندین برابر بهاي گوجه فرنگی رسیده در وسط فصل است.
مقدار محصول گوجه فرنگی از هر بوته 3 الی 3.5 کیلوگرم است و این میزان با واریته هاي مختلف و طرز پرورش و هرس و کود متفاوت است و همچنین تا 5 و 6 کیلو از هر بوته میتوان محصول برداشت کرد و در هر هکتار با محاسبه 35 هزار بوته در هکتار بین 105 تا 122 تن و در مورد خاص تا 200 تن گوجه فرنگی میتوان بدست آورد در موقع چیدن محصول چنانچه دمبرگ همراه با میوه چیده شود علاوه بر اینکه میوه را بهتر می توان نگهداري نمود خطر حمله قارچ Cladosporium به گوجه نیز وجود ندارد.

بذرگیري

چون در اثر تلافی بوته هاي مختلف با یکدیگر بذرهاي به دست آمده، داراي درجه خلوص کامل نیستند و غالباً خاصیت نژادي خود را از دست میدهند، لذا براي به دست آوردن بذر خالص ترجیح داده می شود تعدادي از نشاهاي سالم و قوي را دور از دسترس و در کناري کاشته و مراقبت کامل از آنها به عمل آمده و فقط تعداد محدودي گوجه روي هر بوته باقی بگذارند و بقیه گلها را حذف میکنند پس از آنکه گوجه ها رسیدند بذر آنها را جدا کرده و روي پارچه خشک کرده و قبل از آنکه کاملاً خشک گردد از پارچه جدا نموده و روي کاغذ ریخته و نگه میدارند تا کاملاً خشک شود سپس در قوطی در بسته و محفوظ براي استفاده سال بعد ذخیره میکنند.

خواص درمانی و کاربردهاي صنعتی

محبوبیت گوجه فرنگی جهانی است و به دلیل نقش مهمی که در تأمین ویتامین ها و مواد معدنی به صورت مختلف در تغذیه مورد مصرف قرار می گیرد. گوجه فرنگی از جمله سبزيهاي مهمی است که به علت داشتن انواع ویتامین ها، کاروتن و اسیدهاي مفید، قند و املاح معدنی نقش ویژهاي در سلامتی انسان ایفا می کند. این گیاه به صورت هاي مختلف از قبیل مصرف خام آن به تنهایی، همراه سالاد، به صورت پخته، رب گوجه فرنگی و سس مورد مصرف قرار می گیرد مهمترین ترکیبات میوه شامل حدود 90 درصد یا کمی بیشتر آب می باشد و بقیه آن را پروتئین، چربی، قندهاي مختلف جمله گلوکز و فروکتوز ویتامینهای K،C،A، ازتیامین، ریبوفلاوین و املاح معدنی از جمله کلسیم، فسفر، آهن، سدیم، پتاسیم تشکیل می دهد. گوجه فرنگی غنی از آنتی اکسیدان لیکوپن می باشد، در میوه هاي رسیده تر، میزان و فعالیت آنتی اکسیدانی نیز بالاتر است. از آنجایی که لیکوپن یک آنتی اکسیدان مهم شناخته شده است. وسبب محافظت یاخته هاي بدن در مقابل مواد اکسیده کننده که از عوامل سرطان زا می شوند. مطالعات جدید پزشکی نشان می دهد که میزان انواع سرطان در افرادي که به طور روزانه از گوجه فرنگی استفاده می کنند، بسیار کمتر از افرادي است که مصرف کمتري دارند.

آفات گوجه فرنگی

محصولات گوجه فرنگی در معرض از بین رفتن توسط آفات، بیماري هاي قارچی، باکتریایی و ویروسی، رقابت با علف هاي هرز و شرایط آب وهوایی و خاکی نامساعد هستند. آفات و بیماري هاي گوجه فرنگی اغلب با آفات و بیماري هاي سایر گیاهان خانواده مانند بادمجان و توتون مشترك اند. یکی از بیماري هاي شایع گوجه فرنگی در اثر ویروس موزائیک توتون ایجاد می شود. انواع سفیدك و آتشک از سایر موارد شایعی هستند که موجب خرابی این محصولات می شوند. سن سپردار، کرم طوقه بر، شته، وایت فلاي، کرم میوه گوجه فرنگی، کنه تارتن دولکه اي، لیسه و سوسک سیب زمینی کلرادو از آفات گوجه فرنگی می باشند.