آفت کش های ارگانیک: راهکاری طبیعی برای مقابله با آفات
آفت کش های ارگانیک(سم ارگانیک)، جایگزینی ایمن و سازگار با محیط زیست بجای آفت کشهای شیمیایی هستند. این آفت کش ها از مواد طبیعی مانند گیاهان، مواد معدنی و میکروارگانیسمها ساخته میشوند و به جای از بین بردن کامل آفات، تعادل جمعیت آنها را حفظ میکنند و کمک شایانی به کشاورزی ارگانیک می کنند .
با افزایش جمعیت نیاز به استفاده بهینه از منابع کشاورزی و بهرهوری بهتر هرچه بیشتر احساس میشود. مصرف زیاد سموم شیمیایی در مزارع مشکلاتی را چون مقاومت حشرات به بعضی از سموم، آلودگی وسیع محیط زیست به مواد شیمیایی ماندگار، آلودگی آب و منابع غذایی دامها به سموم، طغیان آفات به دلیل نابود کردن دشمنان طبیعی انها و انتقال باقیماندههای سموم به مصرفکننده نهایی که اغلب انسان است، پدید آورد. میزان مصرف سموم شیمیایی علیه آفات گیاهی همه ساله رو به افزایش است در حالیکه آفات همچنان از حد خود گذشته و به محصولات کشاورزی آسیب رسانده و نسل به نسل قویتر میشوند. بیش از 500 نوع حشره آفت نسبت به یک یا چند آفتکش مقاومت نشان دادهاند. بر اثر آگاهی نداشتن از کاربرد سموم شیمیایی این مواد خطرناک بیشتر بدون احتساب و فکر و بیمورد استفاده میشوند. بنابراین آشکار و روشن است که مصرف آفت کش های شیمیایی سبب خطرات جدی زیستمحیطی میشوند. تعیین حداکثر میزان مجاز باقیمانده سموم به تنهایی و بدون انتخاب جایگزین مناسبتری برای سموم شیمیایی نمیتواند مشکلی را که با آن روبرو هستیم حل نماید. بنابراین برای اینکه از گیاهان استفاده کنیم و همچنین محیط زیست را آلوده نکنیم، باید از نسل جدیدی از آفتکشها استفاده نماییم.
چرا از آفت کش های ارگانیک استفاده کنیم؟
- محیط زیست: آفت کش های ارگانیک به خاک، آب و موجودات مفید آسیب نمیرسانند و باعث آلودگی محیط زیست نمیشوند.
- سلامت انسان: این آفتکشها خطرات کمتری برای سلامتی انسان و حیوانات دارند.
- کیفیت محصولات کشاورزی: محصولات تولید شده با استفاده از آفت کش های ارگانیک، سالمتر و طبیعیتر هستند.
- حفظ تنوع زیستی: آفت کش های ارگانیک به حفظ تنوع زیستی کمک میکنند و باعث کاهش مقاومت آفات به سموم شیمیایی میشوند.
انواع آفت کش های ارگانیک
- روغنهای گیاهی: روغنهای گیاهی مانند روغن چریش، روغن نارگیل و روغن نعناع، خاصیت دفع آفات را دارند و به عنوان یک پوشش طبیعی روی گیاهان عمل میکنند.
- عصارههای گیاهی: عصاره گیاهانی مانند سیر، پیاز، فلفل تند و بابونه، خاصیت ضدعفونیکنندگی دارند و برای کنترل آفات استفاده میشوند.
- میکروارگانیسمهای مفید: برخی میکروارگانیسمها مانند باکتریهای مفید، قارچها و نماتدها، میتوانند آفات را کنترل کنند و به گیاهان کمک کنند.
- مواد معدنی: برخی مواد معدنی مانند سیلیکات و دیاتومه، خاصیت سایندگی دارند و برای کنترل آفات مکنده مانند شتهها استفاده میشوند.
- حشرات مفید : برخی از حشرات بطور طبیعی از آفات تغدیه می کنند و بعنوان آفت کش استفاده میشوند .
روشهای سازگار با محیط زیست
این روشها را به دو دسته میتوان تقسیم کرد:
- مبارزه بیولوژیک: در این روش از حشراتی که به طور طبیعی در طبیعت وجود دارند برای کنترل آفات استفاده میشود. مثلاً کفشدوزکها به طور طبیعی شتهها را شکار میکنند. در سالهای اخیر به دلیل مصرف بیرویه سموم این حشرات شکارگر طبیعی جمعیتشان رو به کاهش است؛ بنابراین با پرورش آنها در محیطهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی و رهاسازیشان در طبیعت میتوان باعث کاهش مصرف سموم شد.
- آفت کش های گیاهی: گیاهان به طور طبیعی دارای ترکیباتی هستند که میتوانند بهعنوان حشرهکش طبیعی مورد استفاده قرار گیرند. کشور ما هم که دارای تنوع گیاهی زیادی است، خاستگاه بسیاری از این گیاهان آفتکش است. جالب است بدانید در بسیاری از کشورهای دنیا به کشت این گیاهان و استخراج و مصرف مستقیم عصاره آنها جهت مبارزه با آفات اقدام میکنند.
بر طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، هر سال تنها در کشورهای در حال توسعه در حدود سه میلیون نفر بر اثر آفت کش های شیمیایی مسموم میشوند که از این تعداد 22 هزار نفر از آنها جان خود را از دست میدهند، 537 هزار نفر دچار بیماریهای مزمن میگردند و 73 هزار نفر به بیماریهای کشنده مثل سرطان مبتلا میشوند.
در کشورمان ایران باقیمانده سموم چندین برابر حد مجاز سموم کلره و فسفره آلی بر روی محصولات کشاورزی و بهویژه سبزی و صیفی گلخانهای، سلامت جامعه را مورد تهدید جدی قرار داده است.
گیاهان بهواسطه داشتن ترکیبات فعال، نظام دفاعی بسیار پیشرفتهای علیه آفات دارند. امروزه گروه وسیعی از فراوردههای سمی زیستشناختی حاصل از گیاهان آلی، باکتریها، قارچها و حشرات علیه آفات، بیماریهای گیاهی و علفهای هرز در دسترس است. گیاهان در درونشان موادی دارند که بسیاری از آنها در طول دوره تکامل گیاهان برای دفع آفات و عوامل بیماریزای گیاهان تکامل یافتهاند.
آفت کش ها بر اساس نوع عملکرد، به دستههای زیر تقسیم میشوند:
- حشرهکشها: برای از بین بردن حشرات مضر
- علفکشها: برای از بردن علفهای هرز
- جوندهکش (موشکش): برای کنترل، عقیمسازی، دور نمودن و از بین بردن جوندگان مانند موش و موشخرما
- باکتریکش: برای مبارزه با بیماریهای باکتریایی گیاهی
- نماتدکش: برای مقابله با ازدیاد کرمهای لولهای
- قارچکشها: برای از بین بردن قارچهای بیماریزا
- لاروکشها (تخمکش): برای از بین بردن تخم و لارو حشرات مخرب
- رابکش: برای مقابله و دورکردن حلزون
- جلبککش: برای کم کردن و یا توقف رشد جلبک در منطقه رشد گیاه یا استخرها
- تدخین (بخوردهی): بخور، هرگونه ماده فرار و سمی که برای از بین بردن حشرات، نماتدها و سایر حیوانات یا گیاهانی که به غذاها یا دانههای ذخیره شده، محل زندگی انسان و پوشاک آسیب میرساند، استفاده میشود.
- دورکننده پرندگان: برای متواری کردن گنجشکان و سایر پرندگان از مزرعه
تقسیمبندی سموم بر مبنای درجه سمیت:
بعضی از حشرهکشها ممکن است غیرسمی و یا با سمیت خیلی کمتری روی انسانها باشند و احتمالاً روی بعضی از حشرات مفید و یا حیوانات سمیت بسیار بیشتری را داشته باشند. برای تعیین سمیت هر سم شیمیایی در انسان و محیط زیست آزمایشات متعددی صورت میگیرد و در نهایت پس از سالها نتایج و اطلاعات لازم در برچسب روی سم نوشته میشود (سعی کنید برچسب هر سمی را که میخواهید استفاده کنید مطالعه نمایید).
درجه سمیت یا LD50: معیاری برای سمیت یک سم که عبارتند از مقداری (دوزی) از یک ماده شمیایی که روی هر جمعیتی تأثیر داده شود و 50 درصد آن جمعیت را از بین ببرد. در نتیجه هرچه مقدار آن کمتر باشد سم کشندهتر است و برعکس.
سعی شود در شرایط مساوی از سمهایی استفاده شود که درجه سمیت بیشتری دارند تا برای سمپاشیکننده و عابرین خطر کمتری داشته باشد.
بقایای سموم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی و سلامت جامعه
استفاده بیش از حد از سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی در زمینهای کشاورزی و باقیماندن این ترکیبات و عناصر خطرناک در میوهجات و سبزیجات باعث افزایش نگران کننده آمار ابتلا به سرطان و طیف گستردهای از بیماریهای خطرناک از نارساییهای کلیه گرفته تا پارکینسون شده است. وجود میوهها و سبزیجات به ظاهر درشتی که فاقد طعم و خاصیتهای چند دهه پیش خود است، ناشی از استفاده بیحساب از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات و باقیماندن ترکیبات آنها در محصولات میباشد.
دلیل طعم نامناسب بعضی از میوهجات و سبزیجات، باقی ماندن سموم و کودهای شیمیایی در آن میباشد و با افزایش مصرف این سموم و کودها، آنتیاکسیدانهای میوهجات و سبزیجات کاهش مییابد، ازاینرو محصولات کشاورزی بدون طعم و خاصیت میشود.
سموم طبیعی و گیاهی و کمخطر (انواع آفت کش های سازگار با محیط زیست)
راههای متفاوتی برای مبارزه با آفات و حشرات وجود دارد. یکی از این راهها، مبارزه بیولوژیکی یعنی استفاده از حشرات مفید و عوامل زنده طبیعی جهت دفع آفات و دیگری دفع آفات بهصورت طبیعی است و این آفتکشها حاوی مواد معدنی طبیعی و گیاهی (بهعنوان مثال رتنون، ریانا، اسیدبورکی و …) بوده و در آزمایشهای متعددی در گلخانهها و مزارع کارایی خود را در کنترل آفات بر روی محصولات گوناگون (سبزی، صیفی، میوه، گیاهان زینتی و …) بدون آثار زیانبار به اثبات رسیدهاند، مانند گیاه پیرتیوم، درخت چریش و … که از لحاظ زیستمحیطی سالم میباشند.
ویژگیهای سموم ارگانیک
- برای انسان و سایر جانداران بیزیان بوده و باعث آلودگی محیط زیست و محصولات کشاورزی نمیشوند.
- اکثراً بهصورت انتخابی عمل کرده و موجب صدمه به حشرات مفید و دشمنان طبیعی آفات نمیگردند و عمل مشخصی دارند.
- دوره کارنس ندارند (دوره کارنس فاصله زمانی است که از زمان سمپاشی تا زمان برداشت بایستی رعایت گردد تا آثار و بقایای سموم در محصول از بین برود).
- بقایای آنها سریع از بین میروند.
- از نظر اقتصادی مصرف سموم طبیعی کاملاً مقرون بهصرفه است.
اصول استفاده از آفت کش های طبیعی
در هنگام استفاده از آفت کش های طبیعی به موارد زیر توجه داشته باشید:
- همیشه گیاهان را صبح زود یا در ساعات خنک بعدازظهر با این نوع آفتکشها اسپری کنید؛ چون ممکن است گیاه در درجه حرارت بالای طول روز نسبت به آن عکسالعمل نشان بدهد.
- ابتدا بر روی قسمتی از برگ گیاه آفتکش را آزمایش کنید و بگذارید 24 ساعت بگذرد. اگر هیچ عکسالعملی نشان نداد و صدمهای در برگ گیاه مشاهده نگردید آنوقت از آن استفاده نمایید.
- بر این تصور نباشید که هرچه از آفتکش بیشتر استفاده کنید به نتایج بهتری دست خواهید یافت، پس به میزان مورد نیاز استفاده نمایید.
- وقتی با آفتکشها در تماس هستید از قرار گرفتن صورت و پوستتان در معرض آن محافظت کنید. بعضی از ترکیبات آن برای پوست، چشم و غشای مخاطی ایجاد التهاب و برافروختگی میکند.
نمونههایی از آفت کش های ارگانیک (دارای منشا طبیعی گیاهی)
- حشره کش گیاهی تهیهشده با پودر فلفل قرمز و سیر
- حشره کش گیاهی تهیه شده با برگ پوست پرتقال
- حشره کش گیاهی تهیه شده با برگ ریواس
- بیوژل (پالیزین، ژل حشرهکش و کنهکش حاوی عصارههای فراوریشده گیاهی)
- گارلیکول (حشرهکش حاوی عصاره فراوری شده سیر)
- کالیبان (قارچکش اندام هوایی گیاهان)
- چسب حشرهگیر- ورق جذبکننده حشرات
- طعمه موشکش
- طعمه حلزونکش
- نوار دورکننده حلزون
- رنگ دورکننده حلزون و راب
نحوه استفاده از آفت کش های ارگانیک
- رعایت دوز مصرف: برای هر آفتکش ارگانیک، دوز مصرف مشخصی وجود دارد که باید به دقت رعایت شود.
- زمان مناسب سمپاشی: بهترین زمان برای سمپاشی با آفت کش های ارگانیک، اوایل صبح یا اواخر عصر است که فعالیت حشرات کمتر است.
- تکرار سمپاشی: ممکن است برای کنترل کامل آفات، نیاز به چندین بار سمپاشی با فاصله زمانی مناسب باشد.
- استفاده تلفیقی: برای افزایش کارایی آفت کش های ارگانیک، میتوان آنها را با روشهای دیگر کنترل آفات مانند تلههای چسبناک، کارتهای زرد و استفاده از حشرات مفید ترکیب کرد.
مزایای استفاده از آفت کش های ارگانیک نسبت به آفت کش های شیمیایی
- ایمنی بیشتر: آفت کش های ارگانیک کمتر برای انسان، حیوانات و محیط زیست سمی هستند.
- حفظ کیفیت خاک: این آفتکشها باعث تخریب خاک نمیشوند و به بهبود کیفیت آن کمک میکنند.
- کاهش مقاومت آفات: آفات به سرعت در برابر آفت کش های شیمیایی مقاوم میشوند، اما مقاومت آنها در برابر آفت کش های ارگانیک کمتر است.
نکته مهم: قبل از استفاده از هر نوع آفتکش ارگانیک، بهتر است با کارشناسان کشاورزی مشورت کنید تا آفتکش مناسب برای نوع آفت و گیاه خود را انتخاب کنید.
منابع :
پژمان، ر. سحابی، ن. 1388. آفت کش های بیخطر، ارگانیک و سازگار با محیط زیست. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی. مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی. شماره نشریه 63، چاپ اول
بدون دیدگاه